Veel mensen genieten van de schilderijen die in deze tentoonstelling te zien zijn: werken van Paul Klee, Ernst Barlach en Franz Marc bijvoorbeeld. Dat die schilderijen hier in Bern hangen, is helemaal niet vanzelfsprekend. Vele van de werken in deze expositie zijn aan vernietiging ontsnapt omdat ze op tijd verkocht werden naar het buitenland. Want in Duitsland waren ze in musea in beslag genomen en afgevoerd als zogenaamd 'Entartete Kunst', kunst die niet voldeed aan de eisen van het nationaalsocialistische regime.
Ik ben in het Kunstmuseum in Bern waar een expositie aan deze kunst is gewijd. Er ligt een keurig op een typemachine getypte lijst waarop duizenden kunstwerken netjes onder elkaar gerubriceerd zijn. De titel, de techniek en de naam van de kunstenaar. Tot zover lijkt het een normale lijst. Maar dan staan er afkortingen achter: de V voor verkocht, de T voor geruild en de X voor vernietigd. Achter de meeste werken staat een X.
In 1937 werden ongeveer 20.000 kunstwerken van 1400 kunstenaars in 80 musea in beslag genomen en werden eigendom van het Duitse Rijk. De inspanningen van deze musea gedaan om de vele nieuwe kunststromingen uit het begin van de 20e eeuw te laten zien, werden daarmee in één klap teniet gedaan. De werken werden op een grote tentoonstelling nog eens bij elkaar gebracht en aan het grote publiek getoond, voordat ze voor altijd uit Duitsland zouden verdwijnen. Deze tentoonstelling werd een van de best bezochte tentoonstellingen van moderne kunst ooit.
 |
| expositie van Entartete Kunst, München 1937 |
Op een filmpje van toen zie je keurige dames vol afgrijzen langs de werken lopen. Geen wonder, want er staat allerlei commentaar bij. Zoals: 'Zo zagen zieke geesten de natuur'. En in de catalogus staat bij een werk van Paul Klee met bomen: 'Niet het werk van een zeer onbegaafd kind, maar van Paul Klee'. Of bij twee werken van Kokoschka: 'Welk van deze drie tekeningen is gemaakt door een bewoner van een gekkenhuis? U zult verbaasd zijn: de tekening rechts boven. De andere twee werden ooit als meesterlijk grafisch werk van Kokoschka gezien'.
Tegelijkertijd met deze expositie van 'Entartete Kunst' was er ook de 'Eerste Duitse Kunsttentoonstelling' met door de Nazi's goedgekeurde kunst. Het zijn romantische taferelen, heldhaftige portretten en alles in traditioneel figuurlijke stijl. Het is onthutsend hoe mensen op deze manier gemanipuleerd werden en hoe hen een bepaalde kijk op het leven opgedrongen werd.
In de negentiende eeuw ontstond de moderne kunst: een breed scala van verschillende stromingen. Wat zij gemeen hadden was dat zij de van oudsher vaststaande regels voor kunstwerken niet meer in acht wilden nemen en zich vrij wilden maken. Velen genoten van deze nieuwe kunststromingen – anderen ergerden zich eraan. De Nazi's wilden dat die veelvoud aan stromingen vervangen werd door één vorm van kunst volgens de regels van het nationaalsocialisme.
 |
| Franz Marc, Blaues Pferd 1914 |
Maar 'Entartete Kunst' bestaat niet. Het was een kreet waarbij de Nazi's bepaalde kunst die zij niet mooi vonden, die zij niet begrepen of niet wilden begrijpen in diskrediet wilden brengen. De veelvoud en de vrijheid van de kunst moest vernietigd worden.
In het begeleidende boekje bij de expositie staat: 'De omgang met kunst is steeds een gevoelige indicator voor hoe het met de vrijheid in een samenleving is gesteld'. Wat de één mooi vindt, vindt de ander lelijk. Soms is kunst trouwens niet bedoeld om mooi te zijn, maar om iets onder de aandacht te brengen, om aan het denken te zetten. Veel kunstenaars zijn hun tijd vooruit en hebben andere opvattingen en ideeën dan de gemiddelde mens. Ook Rembrandt en Van Gogh werden in hun tijd niet begrepen. Zij keken anders naar de wereld en hun kritische blik werkte door in hun kunst.
Ik hoor het nogal eens: gemopper op eigentijdse kunst. Maar laten we toch niet te snel oordelen: wij hebben in de samenleving de kunstenaars nodig. En anders dan ik eigenlijk van plan ben, bezoek ik daarom in het museum in Bern ook de tentoonstelling met moderne Chinese kunst. Dit is misschien niet míjn blik op de wereld, maar wie weet kan ik iets van hun blik leren!
